Η Παναγία η Σπηλιώτισσα

Αναδημοσίευση κειμένου της Αλεξάνδρας Παραφεντίδου από το περιοδικό

«ΕΡΓΟΧΕΙΡΟ» Τ. 287/Αυγούστου 1972. Το πρωταρχικό κείμενο δημοσιεύτηκε στο πολυτονικό σύστημα γραφής. Επιμέλεια: Ν. Βαβρίτσας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟ

Η Παναγία η Σπηλιώτισσα

Τώρα το Δεκαπενταύγουστο απ’ άκρη σε άκρη του τόπου μας ο λαός πανηγυρίζει το «χαροποιόν πένθος» όπως χαρακτηριστικά αποκαλεί την κοίμηση της Θεοτόκου, ο αλησμόνητος Κόντογλου. Όπου και αν βρεθείς, σαν τέτοια μέρα, θα ακούσεις γλυκόηχες καμπάνες και κατανυκτικές ψαλμωδίες… «Επί Σοι χαίρει Κεχαριτωμένη πάσα η κτίσης…».

Πολλές φορές, βέβαια κατά τη διάρκεια του χρόνου τιμά η Εκκλησία μας την πονεμένη Μητέρα των χριστιανών. Ωστόσο σαν κορυφαία γιορτή Της θεωρείται η 15^η Αυγούστου. Άλλωστε και τα μεγαλύτερα κέντρα της λατρείας Της, στον τόπο μας, η Μεγαλόχαρη της Τήνου και η Παναγία Σουμελά, αυτή τη μέρα, συνεγείρουν τους περισσότερους πιστούς.

Εδώ πάνω στη Μακεδονία, στην Καστανιά του Βερμίου, έχουν αναβιώσει ως γνωστό οι φιλόθρησκοι αδελφοί μας Πόντιοι, το παλιό ιστορικό μοναστήρι του όρους Μελά της πατρίδας τους, που είχε υψωθεί σε σύμβολο του Ποντιακού Ελληνισμού και σε φωτοβόλο εστία ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Η Παναγία Σουμελά έχει αποβεί καθώς είπανε ένα από τα δύο μεγάλα κέντρα λατρείας της Παναγίας.

Η πίστη όμως του Μακεδονικού λαού, στη θαυματουργό δύναμη της Παναγίας, ξεκινά από τους πρώτους Χριστιανικούς αιώνες και βρίσκει την έκφρασή της σε πλήθος εκκλησίες και ξωκλήσια, που είναι αφιερωμένα στο όνομά Της. Σε ιστορικά μοναστήρια, σε χωριά και πολιτείες, όπως της ικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο, της Παναγίας της Σπηλιώτισσας στο ηρωικό χωριό Σπήλιο των Γρεβενών, της Μεγάλης Παναγίας στην ξακουστή κωμόπολη της Πίνδου τη Σαμαρίνα και σε άλλες περιοχές του Μακεδονικού χώρου, το Δεκαπενταύγουστο γίνονται τα μεγαλύτερα θρησκευτικά πανηγύρια, προς τιμήν της Παναγίας και συρρέουν χιλιάδες πιστοί για να δοξάσουν το όνομά Της και να επικαλεστούν τη βοήθειά τους.

Συνδυάζοντας κι’ εμείς τη θρησκευτική πίστη με το λαογραφικό και το ιστορικό ενδιαφέρον, ας ξεκινήσουμε τούτο το Δεκαπενταύγουστο για ένα ευλαβικό προσκύνημα στο μοναστήρι της Παναγίας Της Σπηλιώτισσας. Βρίσκεται στη θρυλική περιοχή της Πίνδου, την αρχαία Ελιμεία, με τις απαράμιλλες γραφικότητες, που κρατεί μνήμες ελληνικές από την απώτερη αρχαιότητα. Ιδιαίτερα το μοναστήρι της Παναγίας Της Σπηλιώτισσας, συνδέεται άμεσα με τους Εθνικούς αγώνες.

Το οδοιπορικό μας, με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη, ακολουθεί το δρόμο Κοζάνης- Γρεβενά 25 χμ. περίπου είναι η απόσταση από τα Γρεβενά στο χωριό Σπήλιο, όπου και το μοναστήρι που το καθολικό του τιμάται στην κοίμηση της Θεοτόκου. Χωριό και μοναστήρι είναι κτισμένο σε υψόμετρο 1.000 περίπου μέτρων, σε μια απότομη απόληξη της οροσειράς του Όρλιακα, που την αγκαλιάζουν, σαν δυο δροσερά μπράτσα, ο Βελονιάς, στα βορειοανατολικά και ο Βένέτικος στα βορειοδυτικά, που περνούν τα νερά τους από την Πίνδο. Εικόνες σπάνιας ομορφιάς ξανοίγονται εμπρός μας, καθώς το φως πέφτει ανάμεσα από τα φυλλώματα, στο νερό της ρεματιάς και μετασχηματίζεται σε βεντάλιες ιριδισμών.

Ψηλά από το μοναστήρι, ο αγέρας μας φέρνει το χαρούμενο αχό της καμπάνας και από τα βάθη του χρόνου, τον αντίλαλο της φωνής των φλογερών εκείνων αγωνιστών της ελευθερίας, που επικαλούνταν τη βοήθεια της Παναγίας της Σπηλιώτισσας. Να τι λέει ένα ντόπιο τραγούδι που αναφέρεται στον καπετάν Ζιάκα το πρωτοπαλίκαρο του αρματολού των Γρεβενών Τόσκα…

Βοήθα Αϊ Λιά, από το Βιτσκό κι Αϊ Λιά από τη Σαμαρίνα

Βοήθα κυρά και Παναγιά απ’ το Μέγα Σπήλαιο

Θα φκιάσω στις εικόνες σας καντήλες ασημένιες.

Καθώς είναι γνωστό, το έθνος σε όλες τις κρίσιμες στιγμές του επικαλούνταν την προστασία της θεομήτορος. Οι κλεφταρματωλοί της Πίνδου, ζητούσαν τη θαυματουργή Της επέμβαση. Άλλωστε τόσο το μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιώτισσας, όσο και όλα τα άλλα μοναστήρια της περιοχής αυτής, αποτελούσαν κρησφύγετο και ορμητήριά τους. Ιδιαίτερα το Μέγα Μοναστήρι του σπηλαίου υπήρξε άντρο και στρατηγείο των κλεφτών και των αρματολών…Όπως δε μας πληροφόρησε ευγενικός φίλος στο παλιό αυτό μοναστήρι λειτουργούσε και «κρυφό σχολειό».Εδώ πάνω, καθώς άκουσε από τους γέρους του χωριού, σαν ήτανε παιδί, ένοιωθαν πιο λεύτεροι οι Ραγιάδες, κάτω από τη σκέπη της Παναγίας της Σπηλιώτισσας. Η εικόνα της λένε ότι είναι θαυματουργή, ισάξια μ’ εκείνη που βρίσκεται στο Μέγα Σπήλαιο στην Πελοπόννησο.

Αμέτρητοι ήταν και οι προσκυνητές που έφταναν για τη χάρη της. Σε παλαιότερα χρόνια, τούτο το ψήλωμα αντιλαλούσε, από όργανα και τραγούδια. Εξαιρετικά γραφικός ήταν ο πολύδιπλος χορός, που στηνότανε στη μεγάλη πλατεία του χωριού, με τα βαθύσκια καραγάτσια, τις «φτελιές» όπως τις λένε εδώ και το τρανό πλατάνι…Όσοι δεν χόρευαν, κάθονταν γύρω, γύρω, σε πέτρινα και ξύλινα καθίσματα και παρακολουθούσαν το όμορφο θέαμα που παρουσίαζε ο χορός αυτός που αναπτύσσονταν σε πολλές δίπλες και ακολουθούσε ιεραρχική σειρά. Η γραφικότητα υπογραμμίζονταν και από τις πλουμιστές τοπικές φορεσιές, αντρών και γυναικών. Το πανηγύρι όμως συνδυάζονταν και από την τέλεση ομαδικών γάμων. Το είχαν σε καλό και είχε καθιερωθεί να παντρεύονται ανήμερα στη γιορτή της Παναγίας, με την ευλογία της. Στο γαμήλιο «φλάμπουρο», μάλιστα του πρώτου στη σειρά γάμου, κρεμούσαν μεταξωτό μαντίλι από το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγιάς. Θυμούμαι σαν ήμουν παιδί, συνέχισε ο φίλος μας, με νοσταλγική διάθεση, τα «φλάμπουρα» με τους σταυρούς στη σειρά, στην πλατεία του Αγίου Αθανασίου, και τις νύφες με τα φλουριά στο μέτωπο. Εικόνα άφταστης μεγαλοπρέπειας και γραφικότητας. Και δεν γίνονταν μόνον γάμοι, ανήμερα της Παναγίας, αλλά και αρραβωνιάσματα. Τώρα, δυστυχώς όπως παντού έτσι και εδώ ατόνησαν τα έθιμα. Διατηρείται μόνον ο καθαρά θρησκευτικός χαρακτήρας του πανηγυριού, γιατί εξακολουθεί αμείωτη η πίστη για τη θαυματουργό δύναμη της Παναγίας της Σπηλιώτισσας. Οι προσκυνητές έρχονται να τιμήσουν τη Χάρη της και να αποθέσουν κάποιο τάμα…Κι’ ακόμη να θυμηθούν όπως εμείς τις δόξες που είδε κι έζησε τούτο το παλιό μοναστήρι, που κρατά τ’ αχνάρια από τα βήματα του Κοσμά του Αιτωλού, του θρυλικού καπετάν Ζιάκα και τόσων άλλων ακόμη αγωνιστών της λευτεριάς.

Στη θύμηση του καπετάν Ζιάκα, ήρθε στη σκέψη μας η περίφημη μάχη που έδωσε το 1854 ο ψυχωμένος αυτός αγωνιστής με τα παλικάρια του από τούτη εδώ τη θέση, σκορπώντας το θάνατο στους Τουρκαλβανούς του Αβδή πασά.

Γενιές γενιών ελληνικών, προσέφεραν σπονδή αίματος σε τούτη εδώ τη γη που τη σημάδεψαν γεγονότα που έγιναν θρύλος, τραγούδι και παράδοση…Που σφιχτοδέθηκαν με της Παναγιάς τη χάρη, που στέκει ακοίμητος φρουρός και βαρδιάτορας (φρουρός) των εθνικών πεπρωμένων, στην ακριτική αυτή περιοχή.

Πλήθη κατατρεγμένων Ραγιάδων, στους σκοτεινούς χρόνους της δουλείας, κάτω από την ιερή σκέπη της Παναγίας της Σπηλιώτισσας, βρήκαν καταφύγιο και παρηγοριά. Σε κείνα τα μαύρα χρόνια, χρονολογείται και η ανέγερση του ιστορικού μοναστηριού, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που διαβάζουμε:

“Σταυροπήγιον Πατριαρχικόν, αγιασθέν επ’ ονόματι της Υπεραγίας Θεοτόκου Σπηλαιωτίσσης, εν τω ιδίω θελήματι παρά κυρίου κυρ. Μελετίου Μακαριωτάτου Αχριδών Πατριάρχου ΑΧΛΓ 1633 ”.,

Όσο για τη θαυματουργό εικόνα, δεν υπάρχει μαρτυρία, πότε ιστορήθηκε…Πρέπει να είναι αρχαιότερη.

Περπατώντας και μείς Δεκαπενταύγουστο, στου ΄Ορλιακα τα γραφικά υψώματα, προσκυνητές της Μεγαλόχαρης, στο ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιωτίσσης, που κρατά τόσες και τόσες ένδοξες μνήμες είχαμε την αίσθηση πως αναβαπτιστήκαμε στη κολυμβήθρα της ελληνικής λεβεντιάς και της χριστιανικής πίστης…

ΑΛΕΞ. ΠΑΡΑΦΕΝΤΙΔΟΥ